SÖZCÜKTE ANLAM

Gerçek (Temel) Anlam

Bir sözcüğün zihinde uyandırdığı ilk anlama gerçek anlam adı verilir. Kelimelerin sözlükteki ilk anlamıdır. Bu yüzden sözlük anlamı da denir.

Örnek

» Karabaş, bir şeyin kokusunu aldı.
(koku: Nesnelerden yayılan zerrelerin burunda uyandırdığı duygu)

» Kör adama kimse yardım etmedi.
(kör: Görme engeli)

» Kitaplarını boş bir kutuya yerleştirdi.
(boş: İçinde, üstünde hiç kimse veya hiçbir şey bulunmayan)

Yan Anlam

Bir sözcüğün temel anlamından kopmadan kazandığı yeni anlamlara yan anlam denir.

Örnek

» Bu kokuyu, annem de kullanır.
(koku: Güzel kokmak için kullanılan esans)

» Kör makasla kumaşı kesmeye çalışıyor.
(kör: Keskinliği yeterli olmayan)

» Bugün boşum, hiç işim yok.
(boş: İşi olmayan, işsiz.)

Mecaz Anlam

Bir ilgi veya benzetme sonucu sözcüğün gerçek anlamından tamamen uzaklaşarak kazandığı yeni anlamlara mecaz anlam denir. Mecaz anlamda kullanılan sözcükler genellikle soyut anlam kazanır.

Örnek

» Ortalıkta savaş kokusu vardı.
(koku: Belirti, işaret)

» Olaylara karşı kör ve sağırdır.
(kör: Duyarlılığını yitirmiş)

» Boş sözlerle beni oyalamayın.
(boş: Bir işe yaramayan)

Terim Anlam

Bir sözcüğün bilim, sanat, spor ya da meslek alanına özgü kavramları karşılığında kazandığı anlama terim anlam adı verilir.

Bazı bilim, sanat ve meslek dalları ile ilgili terimler:

Örnek

Matematik: Doğal sayılar, kare, polinom…
Tiyatro: Sahne, perde, kostüm…
Müzik: Nota, portre, sol anahtarı…
Coğrafya: Meridyen, ölçek, izohips, Dünya, boğaz…
Resim: Portre, palet, tuval…
Futbol: Taç, faul, gol…

» Bir sözcüğün terim olup olmadığı kullanıldığı cümleye göre değişir.

Örnek

» Camdan yansıyan ışık gözlerimi kamaştırdı. (Gerçek anlam)
» Sanatçımız, edebiyatımızın vazgeçilmez ışıklarından biridir. (Mecaz anlam)
» Bugünkü dersimizde ışık konusunu işleyeceğiz. (Terim anlam)
» Doğru haber veren gazeteler de var. (Gerçek anlam)
» İki noktadan tek doğru geçer. (Terim anlam)
» Olaya bir de şu açıdan bakalım. (Mecaz anlam)
» İkizkenar üçgenin taban açıları eşittir. (Terim anlam)

» Bir sözcük, birden fazla alanda terim oluşturabilir.

Örnek

» Oyunun birinci perdesi bitti. (Tiyatro terimi)
» Kaz, perde ayaklı bir hayvandır. (Biyoloji terimi)

• Örnek Soru
• Çözüm

Aşağıdaki cümlelerde yüzmek, ayak ve ağız sözcüklerinin hangi anlamda kullanıldıklarını yanlarındaki parantezlerin içine yazınız.

1. Toz içinde yüzen kitaplara yazık oluyordu. (……………………………)
2. Buradaki küçük gölde çocuklar her sabah yüzerdi. (……………………………)
3. Uzun zamandan beri borç içinde yüzüyordu. (……………………………)
4. Bırak bu ayakları. (……………………………)
5. Ayağım ağrıyor. (……………………………)
6. Masanın ayağı kırılmış. (……………………………)
7. Ayağı olmayan göllerde tuz oranı yüksek olur. (……………………………)
8. Çocuğun ağzında bir şey vardı. (……………………………)
9. Rumeli ağzıyla konuşuyor. (……………………………)
10. Bıçağın ağzı keskin değildi. (……………………………)
11. O, kimseye ağız açtırmadı. (……………………………)

U BAŞLIKLARI

1. Eş Anlamlı (Anlamdaş) Kelimeler
2. Yakın Anlamlı Kelimeler
3. Zıt (Karşıt) Anlamlı Kelimeler
4. Eş Sesli (Sesteş) Kelimeler
5. Genel ve Özel Anlamlı Kelimeler
6. Somut ve Soyut Anlamlı Kelimeler
7. Nitel ve Nicel Anlamlı Kelimeler
8. Ad Aktarması (Mecaz-ı Mürsel)
9. Anlam (Deyim) Aktarması 

SÖZCÜKLER ARASI ANLAM İLİŞKİLERİ

1. Eş Anlamlı (Anlamdaş) Kelimeler

Yazılışları ve okunuşları farklı olmasına rağmen aynı anlamı taşıyan sözcüklerdir. Bu tür sözcükler birbirlerinin yerine kullanılabilir. Eş anlamlılık çoğunlukla Türkçe sözcüklerle dilimize yabancı dillerden girmiş sözcükler arasındadır.

Örnek

» siyah – kara » cevap – yanıt » kalp – yürek – gönül » kelime – sözcük » ileti – mesaj » özgün – orijinal

» dil – lisan » bellek – hafıza » uygarlık – medeniyet » al – kırmızı » misafir – konuk » fiil – eylem

» model – örnek » ölçüt – kıstas – kriter » belgegeçer – faks » ilginç – enteresan » varsıl – zengin » yoksul – fakir